Презентация - "Презентация по крымскотатарскому языку "Къырымтатар халкъ масаллары""

Къырымтатар халкъ масаллары
Азырлады ве алып барды
къырымтатар тили ве
эдебияты оджасы, биринджи
категориялы мутехассыс
Ибрагимова
Лютфие Серверовна

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение
«Добровская школа-гимназия имени Я.М.Слонимского»
Симферопольского района Республики Крым

Мевзу: Халкъ масаллары. Масалларнынъ классификациясы.

Макъсат:
Халкъ масаллары акъкъында малюмат берюв. Оларнынъ чешитлерини ачув ве эсас чизгиси – яхшылыкъ яманлыкъны енъгенини метинге эсасланып, исбат этюв. Масалларда халкънынъ бахт-сеадет, эйиллик, адалет акъкъында тасавурлары, арзу-истеклерининъ ифаделенгенини анълатув. Халкънынъ кечмишине меракъ тербиелев.

Дерснинъ чешити: Янъы бильги алув дерси.
 
Донатма: джедвель, ресимлер, конвертлер (масалларнен), булмача, кубиклер

Дерснинъ эпиграфы:
«Масал – бу зевкълы, муджизели икяе».

Балалар, бу кунеш даа яхшы этрафны ярыкълаткъаныны, къыздыргъаныны истесенъиз, озь бильги нурларынъызны этрафкъа сачмакъ керексинъиз.

Мен сизлерге шимди кягъытчыкълар костереджем. Бу кягъытларда сезлер язылгъан. Фольклорнинъ насыл жанрына аит олгъаныны костермек керексинъиз.

« Меним къызым оседжек,
Гуль – багъчада кезеджек» (Айненни)
Эвелеме, девелеме
Деве къушны къувалама
Аппул, оппул,
Чыкъ да, къуртул.
(саювлар)

«Порт - Артур» (йырлар)
«Къулакъсыз Алим» (ривает)
Балтагъа балтасап
Яптырды бабасы,
Бабасын балтасы
Сакълады баласы. (тезайтымлар)
«Достсуз адам – къанатсыз къуш» (аталар сезлери)
Сувда батмаз, атеште янмаз. (Буз)
Пенджерем бар къапакълы,
Чевре – чети сачакълы. (Козь) (тапмаджа).
«Арзы къыз», «Аюв дагъ» (эфсанелер).
«Мусафирликтен къайткъанда»
«Бувнынъ акъкъы»
«Тюпсиз чапчакъ». (лятифе).
Мектеп олсун багъчамыз,
Китап олсун акъчамыз.
Биз мектептен чыкъкъанда,
Бильги толсун богъчамыз.
«Алтын башнен Хыяр баш», «Эйиликке кемлик япма». (масаллар).

Булмача
Джевабы мундериджесинде гизленген халкъ жанры. (тапмаджа)

Баланы эркелеткен, юкълаткъан тюр. (айненни)

Бала оюнларында къулланылгъан, шакъалы шиирлер. (саювлар)

Догъру ве сербест къонушмагъа огреткен халкъ тюрю (тезайтымлар)

Къыскъа шакъалы, терен маналы халкъ икяеси. (лятифелер).
 

Машаллар, балалар! Энди исе биз янъы мевзугъа кечемиз. (оджа янъы мевзуны ве макъсадыны айта, талебелернинъ дикъкъатыны эпиграфкъа джельп эте.)
 
Лугъат иши: Зевкъ – удовольствие.
Муджизе – волшебное
 
Бугунь бизлер бойле план боюнджа чалышаджакъмыз.
План:
Масалнынъ къаидеси.
Масалнынъ пейда олувы.
Масалларнынъ тюрлери.
Бу планны дефтерлеримизге язамыз.

Масал – халкъ агъыз яратыджылыгъынынъ кенъ таркъалгъан муим бир тюрюдир. Къырымтатар масаллары къадимий девирлерде мейдангъа кельген ве асырлар бою къырымтатар халкъынынъ тарихыны, омюрини къаплап алгъан эсерлердир.

Масалларнынъ эр кес балалыкътан биле. Биз шимди эпиграфны талиль этик ве бу сезлернен разы олдыкъ.
Масалларны эм икяе этмек, эм окъумакъ мумкюн. Бизлер масалларнен та балалыкътан танышмыз. Нидже – нидже масаллар бизлерге аналар ве къартана – къартбабалар айткъан!
Сонъра, озюмиз окъуп башлагъан сонъ, акъкъыллы кирпи, айнеджи тильки, къоркъакъ тавшан, ахмакъ къашкъыр, мераметли къырмыскъанен расткельдик.

Ярамазлыкънен, хиянетлик киби къара кучьлерни ифаде эткен девлер, джадылар, йыланлар, адждерхалар бизлерде нефрет дуйгъуларыны пейда эте эдилер ве олар енъильгенде, къувана ве куле эдик.

Масалларнынъ мусбет къараманлары менфий шахысларны, ярамазларны, хиянет адамларны, къара кучьлерни енъелер ве озь ниетлерине етелер.

Масаллар бизлерни эйи шейлер япмагъа огрете, адамларгъа ярдым этмек, мераметли, садыкъ ве джесюр олмагъа чагъыра. Шунынъ ичюн де масал, не къадар уйдурма олмасын, бизге акъикъатны акс эте.

Энди исе, балалар, бу джедвельге дикъкъат этинъиз.
Масалларны, мундериджесине коре, насыл группаларгъа больмек мумкюн?
(Талебелер оджанен берабер дерсликтен тапалар ве язалар (тахтадаки джедвельге ве дефтерге язалар)

Талебелерге масалларнынъ адлары язылгъан карточкалар бериле, олар исе оларны учь группагъа болелер.
«Кирпичик ве сансарчыкъ»
« Ахмакъ къашкъыр»
«Алтын башнен Хыяр баш»
«Джигерджи къарт»
«Алтын балта акъкъында масал» Энвер Селямет.
«Айнеджи тилькининъ олюми» Эюп Дерменджи.
«Хан ве йылан»
«Къашкъырнынъ анты»
«Акъкъыллы кирпинен айнеджи тильки»
«Тылсымлы таз огълан»
«Учь тылсым»
«Саран бай ве ыргъат»
(Карточкалардаки масалларны талебелер бирер – бирер тахтагъа чыкъып япыштыралар)

Балалар, эвель заманлардаки къырымтатарларнынъ алчакъ эвчигини тасавур этинъиз. Къышта геджелер узун, чыракъ зорнен липильдеп яна. Къадынлар урчукъта йип ишлейлер. Бойле вакъытта бир де бир къартана я да къартбаба ашыкъмайып масал айтып башлай.
«Бир заманда бар экен экен, бир заманда екъ экен…». «Куньлерден бир кунь…»
Масалнынъ сонъу насыл ола? «Асретине къавуша..» «мурадына ирише…»
Буюклерден, нефес алмай, масалларны эшитип, балалар сонъра озьлери де айтып башлайлар. Халкъ арасында масаллар сейлейиджилернинъ ярдымынен яшай ве яйрай. Эр бир мундериджесине янъылыкъ къоша, озь къаидеси, аэнки, токътавлары иле айта, янъы бедиий чизгилер къоша.

Мен шимди сизлерге бу конвертлердеки олгъан масал парчаларыны береджем. Сизлер исе оларны ифадели окъуп саналаштырмакъ керексинъиз (командалар ярышы)

«Хырсыз къаргъа ве айнеджи тильки»

1 командагъа «Хырсыз къаргъа ве айнеджи тильки» масалыны саналаштырмагъа теклиф этиле.

«...Тилькининъ бурнуна пенир къокъусы ура. Токъталып тепеге бакъса, агъзында пенирни тутып тургъан къаргъаны коре. Пенирни ондан алмакъ ичюн айнеджилик тюшюне. Тильки яваштан чамнынъ тюбюне келе де, къаргъагъа бакъып, муляйим сесинен бойле сезлер айта:
- Ва – а –ай! Мераба, джаным къаргъам. Сени чокътан корьмеген эдим. Не къадар гузель, дюльбер олгъансын. Не гузель герданынъ, къара козьлеринъ, сия къанатларынынъ, аджайип та сесинъ бар. Йырласанъ бульбуллерни бастырырсынъ. Йырла, джаным, динълейим, гонълюмни хош этейим.
Бойле сезлерни эшиткен къаргъа къувангъанындан йырлайджакъ олып:
- Къар-р-р! – дегенде, агъзындаки пенири тюше кете. Тилькиге де бу керек эди. Пенирни алып, чалылыр арасына къачып кете.

«Алтын башнен Хыяр баш»

2 командагъа «Алтын башнен Хыяр баш» масалыны саналаштырмакъ теклиф этиле.
 
«…Озеннинъ янларында бир къартанайчыкъ яшай экен. Къартанай къызнынъ агълагъаныны эшиткенинен, онынъ янына келе де:
- Не агълайсынъ, къызым, санъа не олды? - деп сорай.
- Не агъламайым,- дей къыз, - мен бузавымны къайтарайым деп, озенден кечкенде, урчугъым сувгъа тюшти. Огей анам ким биле насыл дарылыр.
Къартана къызны пек аджый.
- Агълама, къызым, - дей, - мен сени бахтлы этерим. Сен отур да, меним башымны бакъ. Мен сенинъ тизлеринъде бираз юкълайым. Озенде ссув акъкъанда уятырсынъ.
Къартана башыны къызчыкънынъ тизлерине къойгъанынен юкъугъа дала. Уянгъан сонъ къызнынъ башыны сары сувнен юва.
- Сакът ол, къызым, башынъы чезме, къайда ювдынъ деселер, айтма, - деп тенбиелей.»

Машалла, балалар, сиз саналаштырмагъа да билесинъиз.

Бу масаллар мундериджесине коре насыл масал тюрлерине аит олгъаныны айтынъыз.
1 масал – айванлар акъкъында
2 масал – турмуш

Сиз насыл халкъ масалларыны билесинъиз? (къырымтатар, украин, рус).

Энди исе бизлер шимди эки командагъа болюнип бу масалларны тизмек керекмиз. Оларнынъ адларыны айтмакъ керексинъиз.

Балалар, тахтада язылгъан плангъа бакъынъыз ве айтынъыз:
«Биз эписини талиль эттикми, эр шей анълашылдымы?».
(Талебелер озь фикирлеринен пайлашалар)

Мен сизлерге бу юречиклерни берем. Сизлер исе оларнынъ устюне ана тилимизге олгъан истеклеринъизни язынъыз. Бизим тилимизге, ватанымызгъа, миллетимизге сизнинъ юреклеринъиз бойле де темиз, ачыкъ юречиклер киби олсун!

ЭВГЕ ВАЗИФЕ: масал окъув.

Дерс битти. Сагъ олунъыз, эпинъиз бошсынъыз!