Презентация - "Муткылдыш. Тудын ыҥже. Ушештарымаш."

Сергей Григорьевич Чавайн
(1888-1937)

Нунын кокла гыч иктыже – «Памаш» ойлымаш.

Пасушто, корно воктене, кугу тумо шога. Тумо вож лоҥга гыч, лӱҥгалтын, памаш йога. Вӱдшӧ шинчавӱд гай яндар. Шокшо кече годым тудо памаш гычын йӱын темшашла ок чуч.
Кеҥеж кечывалым тушко йӱаш, каналташ шуко калык мия. Корно дене йотъеҥ кая, чодырашке саска погаш икшыве куржеш, пасушко кугыеҥ ошкеда – чыланат памаш вӱдым йӱыт, вара, куштылемын, умбаке каят.
Иктыланат памаш шке вӱдшым ок чамане, иктымат яра ок колто.
Яндар, волгыдо, юалге памаш мӱндыркӧ - мӱндыркӧ йога. Корныштыжо йӱкта айдемым, йӱкта вольыкым, йӱкта шудым, пеледышым, пушеҥгым…
Олыклаште шарлен, чодыраште вож лоҥга гыч лыкын-лукын кадыргыл йога, лӱшкалтше йӱкшӧ дене айдемылан каласа:
Поро еҥ-влак! Ончалза мыйым! Йӱмӧ кеч-кöнат шуэш. Кеч-могай айдемынат сай мутым колмыжо, поро пашам ужмыжо шуэш. Садланак тендан деч поро шомакым колде, иктат ынже кай. Тендан дене вашлиймеке, кеч – кӧнат чонжо каныже, шӱмжӧ ырыже, куанен, тазалыкан лийын, умбаке кайыже!..
Мӱндыркӧ - мӱндыркӧ памаш йога, шуко еҥым йӱкта, шукым кандара, шукылан вийым пуа!..
С.Г.Чавайн

Муткылдыш – умылымаш (смысл) да грамматике дене кылдалт шогышо кок але икмыняр шомак.

Рашемдыше мут
Тÿн мут
Муткылдыш
Йодышым шындена
Ыҥ шотышто кыл
Предмет да тудын палыже(могай?):
яндар памаш
Действий да предмет (кöм? мом? да т.м.):
еҥым йÿкта
Действий да тудын палыже( кузе, кушто, кунам да т.м.):
мÿндыркö-мÿндыркö йога
Шарнен кодына: подлежащий ден сказуемый муткылдыш огытыл.

Муткылдышыште ыҥ шотышто кылым тÿҥ мут деч рашемдышыш пуымо йодыш ончыкта

«Чын але йоҥылыш»
1.Муткылдыш – умылымаш (смысл) да грамматике дене кылдалт шогышо кок але икмыняр шомак.
2. Подлежащий ден сказуемый муткылдыш лийыт.
3. «Корно воктене шога» муткылдыш действий да предметым ончыктышо муткылдыш лиеш .
4. Синтаксис чарналтыш палым чын шындаш туныкта.
5. Ойлончышто ойырымо шомак-влак муткылдыш лийыт: Мӱндыркӧ - мӱндыркӧ памаш йога, шуко еҥым йӱкта, шукым кандара, шукылан вийым пуа!..

- лектышан лийын
- ала-мо умылыде кодын
Рефлексий
-икмардан

Мöнгысö паша
49 паша. «Акпатыр» драме гыч 4-5 ойлончым возен

лукташ, муткылдыш-влакым ойырен возаш,

рашемдыше мут дек йодышым шындаш.

 
2. «Пÿртÿс лоҥгасе сылне вер» темылан 20-25 тÿрлö

муткылдышым шонен возаш, рашемдыше мут дек

йодышым шындаш.